Siba Sahabi is ontwerper en houdt zich bezig met interdisciplinaire en interculturele vraagstukken. Regelmatig verzamelt ze daarvoor een divers team van makers en denkers om zich heen. Voor Living Apart Together werkte Sahabi intensief samengewerkt met psycholoog Marcelino Lopez, filosoof Dirk van Weelden, de schrijvers Daniël Rovers, Karin Wolfs en Nicole Montagne, storyteller Chris Rijksen en fotograaf Henri Verhoef. Monáx, ‘alleen’ in het Oudgrieks en de titel van het onderzoek, kreeg vorm in een ruimtelijke installatie, een podcastserie en een website met beeld en teksten van verschillende makers.
DE BETEKENIS VAN HET BEGRIP EENZAAMHEID
In de westerse wereld kennen we het begrip eenzaamheid sinds de 17e eeuw. Lange tijd werd het woord geassocieerd met het leven buiten de stad. De natuur werd afgeschilderd als onvoorspelbaar en gevaarlijk: daar zou je in je eentje niet lang overleven. Met de verstedelijking van onze samenleving heeft het begrip eenzaamheid echter een andere betekenis gekregen. Het oeroude overlevingsmechanisme wat we vroeger eenzaamheid noemde, hebben we niet meer nodig. Moderne trends en overtuigingen, zoals het toenemende individualisme, hebben voor die verandering gezorgd. Alleen in de stad overleven we wel. Toch is het woord eenzaamheid niet verdwenen. Het wordt juist steeds vaker gebruikt, in alle rangen, standen en leeftijden. In onze gesocialiseerde maatschappij heeft eenzaamheid een veelal onbesproken en onzichtbare, maar vaste plek ingenomen. In onze taal heeft het begrip eenzaamheid een andere betekenis gekregen.
“Of je het leuk vindt of niet, we zijn door de evolutie ‘geprogrammeerd’ om te verlangen naar emotionele veiligheid, intimiteit en acceptatie door anderen, en om bang te zijn voor afwijzing en eenzaamheid. Als slechts één van jouw ontelbare voorouders hier geen last van had gehad – en in een continue staat van gelukzaligheid achterover had geleund – was jij hier niet geweest.” – Marcelino Lopez (fragment van monax.nu)
We vroegen de bezoekers van de expositie Living Apart Together hoe zij eenzaamheid zouden beschrijven. Zij beschreven het gevoel zo: leeg, verdrietig, alleen, verveeld, depressief, stilte en niet gehoord worden. In het boek ‘De Eenzame Stad’ beschrijft de Britse schrijfster Olivia Laing eenzaamheid als volgt: “Eenzaamheid kapselt je in en groeit als een schimmel of vacht om je heen”. Onderzoeker Gerine Lodder, die veel onderzoek doet naar eenzaamheid onder jongeren, vergelijkt eenzaamheid met honger. Een signaal dat je behoefte hebt aan verbinding – met jezelf of met de ander. Sahabi zelf beschrijft eenzaamheid als een houding:
“Vaak wordt deze emotie als ‘zwakte’ opgevat. Als je toegeeft eenzaam te zijn, laat je zien dat je emotioneel afhankelijk bent van anderen. Een houding, die menselijk is maar die in onze westerse maatschappij niet wordt gewaardeerd. Als je eenzaam bent – zo wordt stilzwijgend gesuggereerd – ben je het niet waard om erbij te horen.” – Siba Sahabi
Scroll verder om te lezen hoe de ruimtelijke installatie, een podcastserie en een website inclusief fotografie van Henri Verhoef vorm hebben gekregen en tot welke inzichten het werk heeft geleid.
‘Nexus‘ door Henri Verhoef en Siba Sahabi
DE VERBEELDING VAN EENZAAMHEID
Monáx is als onderzoek één grote poging om het gesprek over eenzaamheid aan te gaan met anderen. Daarvoor zocht Sahabi naar krachtige combinaties en samenwerkingen. Zij schetste steeds het vertrekpunt, maar liet ze de makers waarmee ze samenwerkte ook genoeg ruimte om met eigen invulling en interpretaties te komen. Dat bracht haar niet alleen nieuwe perspectieven op het thema, maar leverde ook een breed aansprekend geheel van verbeeldingen:
“Ik heb in dit project veel verschillende media en disciplines gecombineerd. Dit is nu het tweede onderzoek dat ik zo aanpak en ik merk dat het aanspreekt. Sommige mensen zijn gevoeliger voor tekst, anderen voor beeld. Anderen vinden het onderzoek heel interessant, of worden juist door de sculptuur aangetrokken” – Siba Sahabi
Op de website monax.nu die Sahabi speciaal voor dit onderzoek liet maken, zie je ingetogen portretten van mannen en vrouwen gefotografeerd door Henri Verhoef. Rondom het hoofd dragen zij donkergekleurde, geometrische vormen met een opening waardoor het gezicht te zien is. De maskers zijn gemaakt door Sahabi. De portretten van Verhoef zijn tentoongesteld in een galerie van New Metropolis in Amsterdam. Daar is Sahabi in gesprek gegaan met publiek en heeft ze mensen gevraagd of zij zich wel eens eenzaam voelen. Zo’n directe aanpak bleek niet bepaald een soepele start van een gesprek. Wel waren mensen geïntrigeerd door de beelden. Vanuit hun interesse voor de bijzondere foto’s, bleken ze wél bereid om met Sahabi over het thema in gesprek te gaan. Naast fotografie heeft Sahabi op haar website in samenwerking met vijf schrijvers een serie artikelen en essays over eenzaamheid gepubliceerd, waarin de evolutie van eenzaamheid in onze maatschappij en de verbeelding ervan in de kunsten wordt beschreven. Zij zochten in films, literatuur en kunst naar beschrijvingen en verbeeldingen van eenzaamheid, om de vondsten te benaderen en analyseren vanuit filosofisch en psychologisch perspectief. Siba Sahabi zocht daar weer beelden bij, waaronder tekeningen van William Kentridge. Drie van de essays kwamen tot stand in samenwerking met Lage Landen.
→ Lees ‘Solitude en evolutie’ door Marcelino Lopez
→ Lees ‘Ik ben eenzaam dus ik besta’ van Nicole Montagne
→ Lees ‘De terreur van de lach’ door Karin Wolfs
→ Lees ‘Het beste in alleen zijn’ door Daniël Rovers
→ Lees ‘Intimiteitsroof’ door Marcelino Lopez
→ Lees ‘Cirkels van isolatie’ door Marcelino Lopez
→ Lees ‘Samen eenzaam zijn’ door Dirk van Weelden
→ Lees ‘Een open gesprek’ door Siba Sahabi
Scroll verder om te lezen over de podcastserie en het sculptuur.
EEN ANDER GELUID
Storyteller Chris Rijksen trok voor Monáx door Utrecht, op zoek naar mensen die het spanningsveld tussen eenzaamheid, isolatie, alleen zijn én samenleven een stem konden geven. Dat bleek een lastige opgave. “In het begin probeerden we met de podcast letterlijk een gezicht te geven aan eenzaamheid, door een gevoel te personifiëren”, aldus Sahabi. Maar in de interviews bleek dat een heel abstracte oefening. Daarom heeft storyteller Chris Rijksen gekozen voor een andere invalshoek:
“Als je eenzaamheid wil vastgrijpen dan glipt het uit je handen. Je kan het niet isoleren als onderwerp op zich – er zit minstens altijd een mens aan vast. Toch voelde het onethisch om een podcast te maken gevuld met eenzame mensen – alsof ik hen eenmalig tentoon zou stellen en ze ook nog eens niet zou helpen met de eenzaamheid. Dus ik heb mijn focus verlegd. Zijn er mensen die geoefend hebben met eenzaamheid? Zijn er plekken in de stad waar je je af kan (of moet) zonderen? Wat zijn de grotere krachten die met ons spelen dat we (misschien wel tegen ons eigen welzijn in) ons liever isoleren? – Chris Rijksen
Zo heeft Rijksen een zuster van Klooster Cenakel in Zuilen geïnterviewd die al 59 jaar het klooster niet uit komt en een wereldreiziger die zich onbegrepen voelt na thuiskomst. Ook bezocht hij de voormalige gevangenis aan het Wolvenplein, sprak hij met een filosoof die het individualiseren heeft uitgeplozen, naast een dichter die strijdt tegen vergetelheid en vele anderen. De interviews heeft Rijksen vervolgens gedestilleerd tot een menu van meerdere gangen, elke aflevering met een andere smaak en invalshoek. Voor Sahabi leverde dit een belangrijk inzicht op:
“Ik geloof dat verbeelding en esthetiek een centrale rol kunnen spelen in het bespreekbaar maken van moeilijke onderwerpen als eenzaamheid. Ik vond het heel mooi om te zien hoe dichter Ruben van Gogh in de Eenzame Uitvaarten een plek heeft gevonden om op een poëtische manier om te gaan met een treurig moment. Daarmee houdt hij tegelijk ook een betoog voor het leven” – Siba Sahabi
Scroll verder om te lezen over de inhoud van de afleveringen van de podcastserie en het sculptuur.
Foto: Chris Rijksen
AFLEVERING 1: ‘ALLEEN EN VERGETEN’
Een gedicht verzorgen op een Eenzame Uitvaart is de plicht van het Utrechtse Stadsdichtersgilde. Chris Rijksen spreekt met dichter Ruben van Gogh, over de tekstuele monumentjes die hij voor mensen die, anders dan de begrafenisondernemer, niemand aan hun laatste afscheid hebben staan.
AFLEVERING 2: ‘ALLEEN ALS KEUZE’
Zuster Maria Confidens is overste van klooster Cenakel in de wijk Zuilen in Utrecht. Toch zal je deze prachtige roze geklede zuster nooit tegenkomen: zij leeft namelijk al 59 jaar in zelfverkozen isolatie om te bidden voor anderen. Afzondering is haar roeping, maar disconnected is zij niet: dagelijks ontvangt zij telefoontjes en e-mails met verzoeken van over de hele wereld.
AFLEVERING 3: ‘ALLEEN EN DE DIGITALE MAATSCHAPPIJ’
Het is volgens filosoof Dirk van Weelden bijzonder ingewikkeld om je op social media staande te houden en je niet te onderwerpen aan likes en reacties van anderen – met eenzame gevoelens als gevolg. Exact om deze reden haalt online interactie het niet bij real-life interactie – hier hangt geen rookgordijn en bestaat de mogelijkheid om zelfverlies (helemaal opgaan in de ander of menigte) en zelfbesef (weten wie je bent) te ontwikkelen. Beiden zijn volgens van Weelden cruciaal in onze menselijke ontwikkeling. Hoe gaan we om met een geest (social media) die uit de fles is in relatie tot eenzame gevoelens?
AFLEVERING 4: ‘ALLEEN OP AVONTUUR’
In een 28-meter lange zeilboot de Atlantische Oceaan oversteken om rum en chocolade te vervoeren. De afzondering van op zee zijn met enkel een kleine bemanning, water, sterren en klapperende zeilen, brengt je volgens Jaap van Krugten in een andere staat van bewustzijn. Al je zintuigen staan open en voor een masker ophouden heb je geen energie. Hoe is het om na zo’n spartaans soloavontuur terug te komen in de chaotische, gemaakte stad?
AFLEVERING 5: ‘ALLEEN EN ZONDER WOORDEN’
Wat als je je eenzaam voelt maar niet de woorden hebt om het gevoel te beschrijven, simpelweg omdat het woord ‘eenzaam’ niet in je moedertaal bestaat? Na uitgebreid onderzoek ontdekte Hanan Nhass, onderzoeker bij Movisie, dat taal en cultuur bepalend zijn als het gaat om het deelbaar maken van onze gevoelens.
Je kunt zowel middenin staan als plaatsnemen in de afzonderlijke sculpturen, terwijl je luistert naar fragmenten uit de podcastserie.
Foto’s: MWA Hart Nibbrig
VORMGEVING MET VERHAAL
In de expositie van Living Apart Together was een ruimtelijke sculptuur van Siba te bewonderen. Het werk bestond uit drie geometrische sculpturen in de vorm van grote ramen. De ramen staan symbool voor verlangen naar contact. De driehoekige vormen raken elkaar in de punten. Door de rangschikking wordt de aandacht naar het centrum getrokken. De spiegelende oppervlakte geeft de sculptuur een gezicht zonder het te personifiëren. Je kunt zowel middenin staan als plaatsnemen in de afzonderlijke sculpturen, terwijl je luistert naar fragmenten uit de podcastserie van storyteller Chris Rijksen. De samenwerking van vormgeving met verhaal bleek op een zachte manier het gesprek te openen in het sculptuur, zonder dat het treurig werd.
Monáx from sibasahabi on Vimeo.
Ook in de multidisciplinaire aanpak schuilt een belangrijke les. Om met een breed publiek in gesprek te komen over een dergelijk groot en complex thema, zullen we ook een grote diversiteit aan ingangen moeten creëren. Door steeds verschillende zintuigen aan te spreken komt het publiek steeds op een andere manier met het thema in aanraking.
BEELDEN BRENGEN EENZAAMHEID TOT LEVEN
Siba Sahabi is tot de conclusie gekomen dat we, om met een breed publiek in gesprek te komen over een dergelijk groot en complex thema, óók een grote diversiteit aan ingangen moeten creëren. Door steeds verschillende zintuigen aan te spreken komt het publiek steeds op een andere manier met het thema in aanraking. Haar multidisciplinaire aanpak is zo’n manier om dat te doen. Ook is ze ervan overtuigd dat schoonheid en poëzie ruimte scheppen voor de donkere kanten van het leven, waardoor we ons juist weer beseffen dat het een wonder is om te leven. In verhalen over eenzaamheid vinden we daarnaast herkenning. Voor iedereen die ook streeft naar het bespreekbaar maken van eenzaamheid schuilen er lessen in de vormen waarop Siba Sahabi dat heeft aangepakt. Daarin staat één inzicht centraal: “Bespreek het thema vooral niet te droog, haal er beelden bij. Zorg ervoor dat het onderwerp meer tot leven komt”, aldus Sahabi.
Ben je een partij of professional die dit initiatief omarmt? RAUM kan een verbindende rol spelen en samen met het Siba Sahabi en Chris Rijksen de kennis die is opgedaan middels dit experiment overdragen. Interesse? Neem contact op met dave@raumutrecht.nl.