Onze stad, ons canvas 2023

RAUM organiseert jaarlijks de conferentie ‘Onze stad ons canvas’ over hoe we samen meer betekenisvolle plekken kunnen maken. 

Let op: houd onze agenda in de gaten, in het voorjaar van 2024 komt er een nieuwe editie.

Verslag 2023: Hoe creatieve regels de publieke ruimte betekenisvoller maken

Donderdag 20 april hielden we bij RAUM de tweede editie van Onze stad, ons canvas: dé jaarlijkse conferentie voor stadsmakers. Dit keer hadden we het over hoe creatieve regels kunnen zorgen voor meer verbinding in de stad. 

We onderzochten hoe simpele creatieve regels kunnen zorgen voor ontmoetingen en daarmee meer verbinding tussen mensen en hoe dit de leefbaarheid van de stad verbetert. Dat deden we met een programma vol inspirerende sprekers, creatieve workshops en verdiepende gesprekken. Én bovenal met veel tijd om ervaringen uit te wisselen met elkaar. We sloten de conferentie feestelijk af met de dansers van Freedom City Utrecht: een voorbeeld van hoe een plein eruit kan zien als we straatcultuur meer ruimte geven (tof dus!).

De dag begon met een kort welkomstwoord van Eva Oosters, Wethouder Gemeente Utrecht, en Donica Buisman, oprichter RAUM. 

Keynote Fran Edgerley // Zelfbouwprojecten voor een sterke community

Fran Edgerley is initiatiefnemer van het onderzoeksnetwerk ab__ en medeoprichter van het architectuur- en ontwerpcollectief Assemble, met wie ze 12 jaar samenwerkten om kritisch te kijken naar de processen in de gebouwde omgeving. In het gesprek verkennen we Frans ideeën hierover. 

De kracht van het maken en het opnieuw maken van de wereld staat centraal in Frans werk. Ondanks dat een stad op het eerste gezicht groots aanvoelt, is alles ooit bedacht en gemaakt door mensen. Aandacht voor de kleine dingen in de gebouwde omgeving is van belang. Met kleinschalige projecten kan je veel beter voortbouwen op de kwaliteiten en elementen van de bestaande gemeenschap. Geen grootschalige herontwikkeling dus, maar juist op kleine schaal kleine delen van steden herontwikkelen. Een project in de gebouwde omgeving begin je met een klein idee, dat langzaam wordt doorontwikkeld samen met de gemeenschap. 

Fran werkt graag nauw en intensief samen met de bestaande gemeenschap: niet vóór de gemeenschap, maar samen met de gemeenschap bouwen. Het opbouwen van een netwerk en het consequent voeren van gesprekken is het belangrijkst. Door intensief in contact te zijn met de gemeenschap voelt de gemeenschap zich ook onderdeel van de ruimte en verantwoordelijk voor de ruimte. Het ideaal is dat alle lagen van de gemeenschap worden betrokken in de ruimte en samen gebruikmaken van de ruimte. 

Fran heeft veel zelfbouwprojecten gedaan en veel geëxperimenteerd met tijdelijk bouwen. Het is een proces van een infrastructuur bouwen en condities telkens blijven verbeteren. Het proces moet zo ingericht zijn dat de ruimte meebeweegt met de gemeenschap. Als ontwikkelaar begeef je je in het spanningsveld tussen de ruimte en de gemeenschap. Want waar vinden deze twee elkaar? Fran experiment veel met het hergebruiken van materialen, maar ook met het hergebruiken van ruimtes. Zo kunnen materialen worden ingezet voor nieuwe ruimtes, maar kunnen ruimtes tegelijkertijd ook een andere bestemming krijgen. 

Een typerend voorbeeld voor Frans werkwijze is het eerste project van Assemble The Cineroleum, een verlaten benzinestation in London transformeerde in een bioscoop. Het zelfbouwproject is een experiment voor het potentieel van verlaten benzinestation in Engeland. Assemble haalde inspiratie uit de decadente interieurs uit klassieke filmtheaters in de Gouden Eeuw, om deze sfeer na te bootsen gebruikte ze materialen ‘langs de weg’. Tevens werd de gemeenschap uitgenodigd om actief deel te nemen.

Keynote Matthias Rauch // Een levendig Mannheim dankzij aangepaste regels

Als urbanist en cultureel ontwikkelaar heeft Matthias Rauch veel ervaring met innovatieve en creatieve placemaking-projecten in Mannheim, die laten zien hoe cultuur en een creatieve economie aanjager kunnen zijn voor stedelijke ontwikkeling en stedelijke transformatie in een stad. In zijn keynote belicht Matthias strategische kaders die hij inzet om een creatieve stad te vormen en te transformeren. 

Mannheim is van een arbeidersstad naar cultuurstad getransformeerd. Maar hoe zorg je dat muziek onderdeel wordt van de stad? Door creatief met regels om te gaan is Mannheim veranderd van een arbeidersstad in een cultuurstad. De stad heeft inmiddels een indrukwekkend netwerk in de muziek met internationale allure. Om ruimte te claimen voor muziek in een stad, loop je als ontwikkelaar tegen veel uitdagingen aan. Denk aan complexe vraagstukken als geluid en mobiliteit. Het is een uitdaging om op zoek te gaan met gemeenschappelijke oplossingen voor vraagstukken. De kunst is om de complexiteit van een vraagstuk te omarmen en de uitdaging juist in te zetten als cruciaal onderdeel van de creatieve strategie. Ook co-creatie is een cruciaal onderdeel. Door de bewoners van de stad actief te betrekken worden projecten positief ontvangen en gaat het leven binnen de gemeenschap. Alleen dan kan een stad zich succesvol vormen en transformeren als cultuurstad.

In zijn keynote benoemt Matthias verschillende voorbeelden van plaats gebaseerde innovatie en creatieve placemaking-projecten in Mannheim waarbij hij strategische kaders heeft ingezet om van Mannheim een echte muziekstad te maken. Neem het vraagstuk mobiliteit. Binnen dit kader bedacht hij de Kulturtram, een reguliere tram waar cultuur wordt aangeboden en die toegankelijk is voor alle bezoekers. Muziek wordt zo juist ingezet op een plek die daar in eerste instantie niet voor is aangewezen en de gehele gemeenschap is er onderdeel van. Ook hield hij zich bezig met verschillende projecten om meer fysieke ruimte te claimen in de stad voor cultuur, namelijk Startraum en Haltestelle Fortschritt festival. Startraum is een platform voor creatief tussentijds gebruik. Een platform gericht op het koppelen van mensen aan beschikbare tijdelijke, vrije ruimte. En tijdens het Haltestelle Fortschritt festival werden nieuwe ideeën gezocht om braakliggende terreinen en verlaten plekken een culturele bestemming te geven. Zo kunnen makers een plek krijgen in de stad. Ondanks dat zo’n bestemming maar tijdelijk is, kan het toch waardevol zijn voor de ontwikkeling van makers om een plek te krijgen. Tot slot besprak hij twee projecten die resulteren in een directe relatie tussen muziek, de stad en haar inwoners, namelijk Mix the city en Manheimer strasser festival. Het platform Mix the city dat mensen verbindt met steden door middel van een muziek en geluid mix van én met de stad. En tijdens het Mannheimer strasser festival is er muziek overal op straat en werd er geëxperimenteerd met hoe muziek op straat wordt ervaren.

Keynote Raymond Ramdihal // De straat is een plek om talenten te ontwikkelen, regels of geen regels.

Als oprichter van Freedom City Festival maakt Raymond Ramdihal zich hard voor de straatcultuur als volwaardig onderdeel van de stad Utrecht. De straatcultuur heeft zich ontwikkeld vanuit de ondergrondse 'underground', de broedplaats van talent waarin mensen bewegen vanuit identiteit, gelijkheid en straatcodes en waaruit innovatieve ondernemingen en bedrijven kunnen groeien. Als stad kunnen we veel leren van de ervaringen die voortkomen uit de straatcultuur. In de keynote deelt Raymond zijn persoonlijke perspectief op de publieke ruimte met straatcultuur als de sleutel tot nieuwe inzichten. 

Binnen de straatcultuur vinden sport- en kunstvormen plaats die buiten de traditionele normen en waarden van de instituten vallen. De hele stad wordt door de community gebruikt als canvas. Doordat de community veel tijd doorbrengt op straat weten de jongeren als geen ander hoe ze multifunctioneel en probleemoplossend gebruik kunnen maken van de ruimte. Zo is een trap voor deze jongeren niet alleen een trap, maar het leent zich ook uitstekend als skateparcours. Binnen de straatcultuur is er alle vrijheid voor zelfexpressie en ruimte om jezelf te ontdekken. Wel kan dit nu alleen binnen de ruimtes die hiervoor zijn aangewezen of waar het op zijn minst wordt gedoogd. Zo is Jaarbeurs de hoek van de straat van het perron van het treinstation, niet voor niets het podium voor de jongeren uit de straatcultuur. Het is een van de weinige plekken waar de community niet voor wordt weggestuurd.

We kunnen veel leren van de straatcultuur als het gaat om samenwerking tussen verschillende gemeenschappen. Binnen de community is oud en jong gelijk aan elkaar en onderling worden er veel inzichten uitgewisseld. Laat dit als voorbeeld dienen voor de samenleving. Het is belangrijk om het gesprek te blijven voeren met diverse mensen, zo ontstaat er meer begrip voor elkaar. 

De grote droom van Raymond is dat Freedom City Festival de ruimte krijgt in Utrecht om groot te worden. Als voorbeeld neemt hij het Internationaal Hiphop en Urban Dans Festival in Heerlen, waar Hiphop is verspreid door heel Heerlen en voor de verandering een keer niet wordt weggestopt. Zo wordt Hiphop in Heerlen onderdeel van het dagelijks leven. In Utrechter blijkt het nog lastig om als nieuwe organisatie de ruimte te krijgen om iets te realiseren. Het is daarom van belang dat de straatcultuur door de Gemeente Utrecht erkend wordt als volwaardig onderdeel van de stad.

Niteshop: Op zoek naar het cultureel kapitaal van migrantenwijken

Verder waren er workshops van Concrete Blossom, een futuristisch Urban Culture ontwerpstudio en werkt vanuit het idee dat straatcultuur de samenleving continu transformeert. De taal, smaak en wereldbeeld van stedelingen wordt namelijk steeds vaker gevormd door de cultuur uit migrantenwijken. De mannen van Concrete Blossom zijn de drijvende kracht achter Niteshop, het eerste kenniscentrum voor de straatcultuur, dat in maart 2021 haar deuren heeft geopend. De mannen van Concrete Blossom vertellen over de rol van het (dominante) verhaal van een stad in de identiteitsvorming van diezelfde stad. 

Delfshaven is een van de armste postcodes van Nederland en de gentrificatie slaat hard toe. De buurt wordt ‘opgewaardeerd’ waardoor stijgende prijzen de huidige bewoners verdrijven, er is duidelijk een gebrek aan inlevingsvermogen in de bestaande bewoners. Door Niteshop te openen in de wijk wordt de cultuur uit de kwetsbare migrantenwijken behouden, hier zie je hoe hardcore en de hiphopcultuur samenkomen. Niteshop heeft de esthetiek nachtwinkel, maar is in feite een levend kunstproject midden in de saus van het kapitaal. 

Het culturele kapitaal in Nederland is niet vergelijkbaar met de cultuur van de migrantenwijk. Een groot verschil is dat consumeren niet wordt gestimuleerd in de migrantencultuur. Het draait niet om overdaad, maar het gaat om leven met wat je hebt. Door de Niteshop te openen starten de mannen van Concrete Blossom het gesprek tussen verschillende leefwerelden. Zo wordt de leefwereld van de migrantencultuur iets voor iedereen. Producten, gewoontes en tradities uit de migrantencultuur worden via de Niteshop gedeeld met het grote publiek.

Publieke instituten hebben het geld, bepalen het beleid, maar ze hebben geen idee wat er speelt in de belevingswereld van de migrantencultuur. Diversiteit komt wel voor in beleidsplannen, maar diversiteit betekent vaak dat publieke instituten de projecten bewaken. Bij Niteshop willen ze het omdraaien: Niteshop heeft het talent en de ruimte, ze willen alleen toegang tot het publieke geld. 

Open Cities Platform: welke (onzichtbare) regels staan inclusieve publieke ruimtes in de weg?

In de walking-thinking workshop van Open Cities platform van Universiteit Utrecht verkenden de deelnemers met elkaar de directe omgeving van RAUM. Deelnemers werden, al wandelend door de omgeving, uitgenodigd om vanuit hun eigen perspectief, achtergrond en ervaring te delen wat zij zien. Iedereen ervaart de ruimte op een andere manier. Iemands achtergrond is van grote invloed op hoe iemand kijkt naar de ruimte. Het draait hier om eigenaarschap en hoe de deelnemers zich verbonden voelen met de ruimte. Want hoe ervaren deelnemers de (ongeschreven) regels van de ruimte? Welke van deze regels staan een leefbare en inclusieve publieke ruimte in de weg? Door in gesprek te gaan gingen de deelnemers op zoek naar het gemeenschappelijke conflict. 

Een groot discussiepunt dat uit de gesprekken naar voren kwam is tijdelijkheid. De een vindt het maar verdrietig dat veel vrijplaatsen alleen in de tijdelijkheid een plek krijgen. Voor de ander is dat juist de kracht van tijdelijkheid. De deelnemers vinden elkaar in de conclusie dat het probleem zit in de tijdelijkheid van het bestaansrecht van zulke vrijplaatsen, en dus niet in de tijdelijkheid van locatie. Het bestaansrecht van vrijplaatsen zou moeten voortbestaan na het opheffen van een plek. Zodat vrijplaatsen blijven voortbestaan en zich door kunnen vormen en transformeren. Er is helaas een tekort aan ruimte voor vrijplaatsen, terwijl er veel organisaties en mensen op zoek zijn naar ruimte. Waar in de planning is ruimte voor speelruimte? 

Of RAUM die gewenste speelruimte werd ook in twijfel getrokken door de deelnemers. RAUM is een vrijplaats, maar het is alsnog gecureerd. Er staat een kunstwerk, maar mag je het wel aanraken of erop zitten? En hoe onvoorspelbaar is de ruimte nou eigenlijk? Bij veel vrijplaatsen als Raum worden er grenzen gesteld waarbinnen je vrij mag zijn. Vrijheid wordt dus gereguleerd. De deelnemers ervaren harde grenzen in de ruimte, er mist er een poreuze grens. Waar is nog plek om te klooien?

Alina Lupu: Ontregelen en demonstreren voor vrijheid in de publieke ruimte. 

Alina Lupu is een postconceptuele kunstenaar met een interesse in de onzekere leef- en werkomstandigheden van zowel kunstenaars als arbeiders. In haar werk onderzoekt ze op welke manieren voorwaarden worden gesteld voor deelname aan de economie, of hoe de economie wordt vormgegeven. Ook onderzoekt ze wie daardoor wordt opgenomen of uitgesloten. In de workshop geeft Alina een kijkje in haar creatieve geest en leert ze de deelnemers kritisch te kijken naar wat mensen de vrijheid geeft om de openbare ruimte in handen te nemen en waar ze tegenaan lopen. 

Alina Lupu maakt kunst vanuit het oogpunt van haar eigen sociale positie of ze observeert de positie van kwetsbaarheden in haar omgeving. Volgens Alina is het belangrijk om je eigen positie en die van anderen in de maatschappij te erkennen. Door te observeren en te reflecteren op deze posities en dit te delen met de buitenwereld, pakt ze als kunstenaar de controle terug op de publieke ruimte. 

Een werk dat Alina Lupu typeert als kunstenaar was een actie in februari 2023 op Rotterdam Centraal Station waar lange tijd bankjes stonden, waar met name daklozen gebruik van maakten. Door het meervoudige gebruik van de bankjes door de daklozen werden de bankjes uiteindelijk weggehaald. Volgens de Gemeente Rotterdam wil je als passagier niet lopen tussen de toenemende daklozen uit Oost-Europa die op het station komen, drinken, zuipen en dronken worden. Alina Lupu observeert de actie en deelt dit met de buitenwereld. Uiteindelijk heeft haar kunstzinnige aanpak gezorgd dat het gesprek werd gevoerd en mogelijk krijgen de bankjes weer een plek op het station. 

Alina Lupu probeert met haar werk onderdeel van een tegenbeweging te zijn. Ze hoopt op een dag een activist te worden. Protest vindt vandaag de dag ook veel digitaal plaats. Maar ook op straat vinden nog vaak protesten plaats op grote schaal. Tegenwoordig doen niet alleen de extremen mee, maar ook het normale publiek. Maar wanneer gaat deze participatie over in daadwerkelijke verandering? 

Wandelen met Expodium, op zoek naar hoe bewoners hun eigen regels maken (en daarmee de omgeving vormgeven)

Met historicus en medeoprichter Friso Wiersum van Urban denktank Expodium gingen we al wandelend door Leidsche Rijn in gesprek over ontregelen in de publieke ruimte. Leidsche Rijn is een uitstekend voorbeeld van de gebouwde omgeving, die puur functioneel is ingericht. Daar tegenover staat de geleefde omgeving met een complexiteit aan herinneringen. Tijdens de wandeling leren de deelnemers kritisch te kijken naar waar de gebouwde omgeving en de geleefde omgeving op elkaar aansluiten en waar juist helemaal niet. 

De conclusie van de wandeling is duidelijk: in Leidsche Rijn sluiten deze werelden (nog) totaal niet op elkaar aan. Leidsche Rijn is een nieuwbouwwijk. Er is daarom nog geen geschiedenis geschreven in de wijk en herinneringen moeten nog worden gemaakt. 

Onze stad, ons canvas

Ieder jaar organiseert RAUM onder de titel 'Onze stad, ons canvas' een conferentie in Nederland over de kunst van het betekenisvol ruimte maken in de stad. Met zo'n 100 professionals, internationale keynote speakers, workshops en goede gesprekken. We organiseren deze conferentie samen met verschillende partners en enkele internationale organisaties op het gebied van creative placemaking.